کنسرسیوم: طرحی برای چپاول نفت ایران
چگونه ایران قربانی بزرگترین سرقت نفت درتاریخ شد

دکتر ابراهیم نوروزی
پروژه مصدق
| ۲۵ آذر ۱۳۹۸                                                     


Divvying Up the Loot: The Iran Oil Consortium Agreement of 1954

هر چند دوستداران تاریخ با "قرارد داد ایران-کنسرسیوم ۱۹۵۴" تا اندازه ای آشنایی دارند, داستان کامل این پدیده مهم, به علت در دسترس نبودن اسناد دولت انگلیس و شرکت بریتیش پترولیوم, هنوز موجود نیست. این نگارنده در مقاله زیر, بعد از مروری از چگونگی تشکیل کنسرسیوم و بیان بسیاری از زیانهای آشکار آن, از یک آسیب سرسام آوری که تا کنون در هیچ جا ذکر نشده برای اولین بار پرده برمیدارد. این قصه تلخ نشان می دهد که چگونه ۸ شرکت نفت غربی پس از به دست آوردن کنترل نفت ایران از طریق کنسرسیوم , مرتکب بزرگترین سرقت نفت درجهان یعنی غارت نفت ایران به ارزش میلیاردها دلار شدند.


هنوز زمانی از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲نگذشته بود که بالاترین مقامات امریکا و انگلیس تصمیم به ایجاد کنسرسیومی برای کنترل و اداره نفت ایران گرفتند. برای رسیدن به این هدف, جان فاستردالس (John Foster Dulles), وزیر امور خارجه امریکا, از هربرت هوورجونیور (Herbert Hoover, Jr), پسر رئیس جمهوری پیشین و دوست ژنرال آیزنهاور (Dwight D. Eisenhower) رئیس جمهوری وقت, خواست که انجام این ماموریت را به عهده بگیرد.

گاهشمار مذاکرات:

۱۷اکتبر ۱۹۵۳: هربرت هوور عازم تهران شد و بعد از دو هفته توقف و گفتگو با مقامات دولتی , تهران را به مقصد لندن ترک کرد.

اواسط دسامبر: هوور و ویلیام فریزر ,(William Fraser) رئیس شرکت نفت انگلیس - ایران (AIOC), همراه نمایندگان ۷ شرکت امریکایی و اروپایی برای گفتگو در لندن گرد هم آمدند. در این نشست فریزر اختصاص دست کم ۵۰ در صد از سهام کنسرسیوم را به شرکت انگلیس - ایران خواستار شد.

۱۱فوریه ۱۹۵۴: از سوی شرکتهای ذینفع, یک گروه فنی ۲۰ نفره برای باز دید موسسات نفت به خوزستان فرستاده شدند. این عده بعد از یک هفته بازرسی, کلیه دستگاه ها را بی عیب و نقص یافتند.


وزیر دارایی علی امینی و هربرت هوور جونیور

۱۸فوریه: با تجدید روابط دیپلماتیک بین ایران و انگلیس که پس از خلع ید از AIOC در دوره زمامداری دکتر مصدّق قطع شده بود، سر راجر استیونز (Sir Roger Stevens), سفیر جدید انگلیس, وارد تهران شد.

۲۴فوریه: پس از چانه زدنهای فراوان در لندن, فریزر به کسب ۴۰ در صد از سهام کنسرسیوم برای انگلستان راضی شد. از سهام باقی مانده, ۴۰ در صد برای ۵ شرکت نفتی بزرگ امریکا و ۲۰ در صد برای دو شرکت هلندی و فرانسوی منظور گردید. فریزر از شرکتهای آمریکایی و اروپایی ,در ازای واگذاری ۶۰ در صد از سهام AIOC, پرداخت مبلغی نزدیک به یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار را تقاضا کرد.

فریزرهمچنین دریافت۱۱۰ میلیون تن1 نفت بطور مجانی (به ارزش یک و نیم میلیارد دلاردر بازار آزاد) را به عنوان غرامت برای ملی شدن صنعت نفت و از دست دادن در آمد نفت در آینده (خسارت عدم‌النفع) , از ایران خواستار گردید! این درخواست بحدی محمل بود که حتی شرکتهای شریک در کنسرسیوم و لوی هندرسون (Loy Henderson), سفیر امریکا در تهران, آنرا بی مورد دانستند.


هربرت هوور جونیور و سفیر امریکا لوی هندرسون

۱۷مارس: دالس به انتونی ایدن (Anthony Eden), وزیر امور خارجه انگلیس, پیام داد که اگر فریزر در برآوردن انتظارات غیر موجه خود پافشاری کند, مذاکره را قطع خواهد کرد. ایدن در جواب به این تهدید, پیشنهاد کرد که ایران می تواند بجای ۱۱۰ میلیون تن نفت, در حدود ۱۰۰میلیون پوند (۲۸۰ میلیون دلار) به پردازد.

۱۹مارس : سرانجام فریزر, ظاهرا با ارزیابی تاسیسات نفت ایران به یک میلیارد دلار, دریافت ۶۰۰ میلیون دلار را از ۷ شرکت آمریکایی و اروپایی پذیرفت; مشروط بر اینکه بیشتر آن مبلغ , با نفت به قیمت بشگه ای ده سنت در طول ۲۴سال پرداخت شود! 2

در مورد خسارت از ایران, فریزر ۱۰۰ میلیون پوند مطالبه کرد که باز هم با مخالفت لوی هندرسون و دیگران رو برو شد. با این همه، هندرسون بخاطر "دوستی ویژه" امریکا با انگلیس, دست این متحد تاریخی را باز گذاشت تا به هر نحو که می خواهد حسابش را جدا گانه با ایران تسویه کند.

۲۷ مارس: در این روز, ۳۴ تن از مبارزان ملی و مذهبی به نمایندگان مجلس تذکر دادند که تشکیل کنسرسیوم “...تمام زحمات و محرومیت ها و خدمات و قربانیهای ملت ایران را برای استیفای حقوق ملی خود بر باد خواهد داد.”

۹ آوریل: گزارش شد که هر یک از ۵ شرکت بزرگ امریکا (Standard Oil, Socony, SoCal, Texas and Gulf) ۸ در صد سهام کنسرسیوم را در اختیار داشته باشند. در ضمن, ۱۴ در صد به شرکت رویال داچ شل (Royal Dutch Shell) و ۶ در صد به شرکت فرانسوی CFP (Compagnie Française des Pétroles) تعلق خواهد گرفت.

۱۱ آوریل: نمایندگان هشت شرکت نفت کنسرسیوم برای مذاکره با هیأت سه نفره ایرانی به ریاست علی امینی ,وزیر دارایی وقت, وارد تهران شدند.

۱۴ آوریل : گفتگو بین ایران و نمایندگان کنسرسیوم با حضور رایزنان فنی و حقوقی هر دو طرف در تهران شروع شد. به روایت مصطفی عِلم، نویسنده کتاب معتبر" نفت،قدرت و اصول:ملی شدن نفت ایران وپیامدهای آن"، نمایندگان کنسرسیوم مذاکرات را با “تلاش در فریبکاری” آغاز کردند.

۳۰ آوریل: AIOC تغییر تاکتیک داد و اعلام کرد که درخواست ۱۰۰میلیون تن نفت مجانی (برابر با ۱.۳۳ میلیارد دلار) از ایران بدلیل محرومیت از در آمد نفت در طول سه سال گذشته را دارد. هیأت ایران هم یاد آور شد که شرکت نفت انگلیس - ایران ۳۰۰میلیون پوند(۸۴۰ میلیون دلار) به ایران بدهی دارد. این بدهی ناشی از حق امتیاز (royalties) و مالیات پرداخت نشده , سهم ایران از سود (dividends) و ذخایر پولی (reserves) و همچنین۵۰ میلیون پوند برای درآمد از دست رفته به علت تحریم نفت ایران است.


نشسته در وسط, علی امینی و مشاور فواد روحانی

۲۲ ژوئن:مذاکرات در تهران ادامه یافت تا قرار دادی که براساس خواستهای شرکتهای نفتی بود در ۲ اوت بسته شد. عده ای علی امینی را متهم به کوتاهی در کسب حقوق ایران کردند. امینی در دفاع از خود در سال ۱۹۸۳ در پاریس گفت, هر وقت من سعی برای شرایط بهتری می کردم, هوارد پیج (Howard Page), معاون رئیس شرکت استاندارد اویل نیو جرسی میگفت "اگر شرایط ما را نمی پذیرید ما به کشورمان بر می گردیم."

۵ اوت: بیانیه مشترک ایران و انگلیس در باره نتیجه مذاکرات در تهران به این شرح منتشر شد: “در جریان بحث و گفتگوی صریح و دوستانه در مورد جبران خسارت, مورد بررسی دقیق تمام ادعاها و ادعاهای متقابل هر دو طرف توافق شده است. برای حل کلی مساله نفت دولت ایران پرداخت ۲۵ میلیون پوند را به AIOC در طول ۱۰ سال بدون بهره قبول کرده است. پرداخت ها تا ۱ ژانویه ۱۹۵۷ آغاز نخواهند شد. توافق در پرداخت این مبلغ با منظور داشتن ارزش دارایی های توزیع شدۀ داخلی، پالایشگاه کرمانشاه و میدان نفت شاه، اختلال در تشکیلات AIOC و اختلال در اقتصاد ایران ناشی از نا توانی طرفین در حل اختلافات خود پس از ملی شدن صنعت در سال۱۹۵۱ انجام گرفته است."

۵ اوت: همزمان با انتشار این بیانیه, آیزنهاور درنامه ای شاه را به خاطر انعقاد قرارداد ستایش کرد و اعلام داشت "این گام بزرگی در راستای تحقق آرمانهای شما برای مردمتان به شمار می رود". شاه نیز متقابلآ از"سهم ارزشمند" آیزنهاور در شکل گیری قرارداد سپاسگزاری کرد و اظهار داشت: "بنظر میاید که این طریق عادلانه ترین راه حل مشگل نفت است که امکان پذیر بود.”

۹ اوت : ۳۳ نفر از فعالان سیاسی برجسته ایران, از جمله علامه دهخدا ,در نامه ای سر گشاده به مجلسین شورای ملی و سنا, مخالفت جدی خود را با قرارداد کنسرسیوم اعلام کردند. همچنین, دکتر علی اکبر سیاسی, رییس دانشگاه تهران, در بیانیه ای همراه ۱۲ استاد دانشگاه, قرارداد کنسرسیوم را محکوم کرد. شاه از دکتر سیاسی خواست تا استادانی که بیانیه را امضاء کرده اند از دانشگاه اخراج کند. چون سیاسی از این دستور سر باز زد, شاه خود او را از کار برکنار کرد.

۲۹ اوت : نسخه نهایی "قرارد داد ایران-کنسرسیوم ۱۹۵۴" و اسناد مربوط به آن توسط علی امینی و هوارد پیج امضاء شد. بر اساس این قرارداد ایران از اداره تاسیسات نفت جنوب برای مدت ۴۰سال چشم پوشید.


نطق علی امینی در باره نتیجه مذاکرات با حضورخبرنگاران واعضای کنسرسیوم,۵ اوت ۱۹۵۴

۲۱سپتامبر: علی امینی قرارداد کنسرسیوم را به صورت لایحه ای برای تصویب به مجلس شورای ملّی عرضه کرد. درهمان زمان, دکتر مصدق از زندان نامه ای به دیوان عالی کشور نوشت, که ظاهرا مربوط به محکومیتش بود ولی ۲۷ صفحه از ۲۹ صفحه آن به قرارداد کنسرسیوم مربوط میشد. دکتر مصدق قرارداد را در حکم نابودی قانون ملی شدن نفت, نقض قانون اساسی کشور و ضربه ای شدید به استقلال سیاسی و اقتصادی ایران دانست و اخطار داد كه تصویب لایحه کنسرسیوم خيانتي آشكار به ملت ايران است.

۲۵سپتامبر: هوارد پیج تهدید کرد که "مجلس باید قرار داد را قبول یا رد کند چون ما نمی توانیم تا ابد مذاکره کنیم."

۱۰اکتبر: مناظره درمجلس, در باره لایحه کنسرسیوم, با مخالفت پنج تن از نمایندگان, به ویژه محمد درخشش که رئیس جامعۀ معلمان هم بود رو برو شد. درخشش در سه روز برای مدت هفت ساعت در انتقاد از قرارداد با عرضه اسنادی که خلیل ملکی و کاظم حسیبی, دو یار همیشگی دکتر مصدق, مخفیانه در دسترس او گذاشته بودند سخن گفت. این در حالی بود که بسیاری از منتقدین از جمله مصطفی فاتح،یکی از معتبرترین کارشناسان ایرانی نفت روانۀ زندان شدند. شاه تهدیدکرد که رأی مخالف لایحه را در حکم رأی مخالف به شخص خود تلقی می کند. سرانجام مجلس با اکثریت قریب به اتفاق لایحه کنسرسیوم را تصویب کرد. یک هفته بعد لایحه از تصویب سنا هم گذشت.

۳۰اکتبر ۱۹۵۴: اولین کشتی نفتکش کنسرسیوم, که متعلق به انگلیس بود, در آبادان بارگیری شد. در این زمان ارزش بورس شرکت انگلیس - ایران به چهار برابر رسید و نام آن به بریتیش پترولیوم (BP) تغییر یافت.

واکنش به قرار داد:

قرارداد کنسرسیوم از دید کسانی که از کُنه مسئله آگاهی داشتند فاجعه ای بود که به سود منافع خارجی با کمک یک دولت دست نشانده روی داده بود. با این همه علی امینی قرارداد کنسرسیوم را در مقایسه با قرارداد های گذشته "به طور صد در صد بهترین و عالیترین قراردادی" دانست که تا آن زمان در ارتباط با معاملات نفت در دنیا تنظیم شده بود.


نخست وزیر فضل الله زاهدی, کاردار سفارت انگلیس دنیس رایت و وزیر امور خارجه عبدلله انتظام

فضل الله زاهدی, نخست وزیر منصوبی امریکا و انگلیس, در باره محاسن قرارداد به ویژه طول مدت آن برای ۴۰ سال گفت:"...با تمدید قرارداد, در واقع کلاه سر انگلیسیها و آمریکاییها رفته است, چون تا هفت هشت سال دیگر نیروی اتم جای نفت را می گیرد و ذخایر نفت ایران بی مصرف می ماند. در این صورت پس از ۱۰سال هر چه ازکنسرسیوم بگیریم , یک وجه بازیافتی است..."!

از سوی دیگر, سناتور جعفر شریف امامی, قرار داد کنسرسیوم را حتی بدتر از قرار داد تحمیلی۱۹۳۳ در زمان رضا شاه دانست. او در سنا گفت :

"هر جا در قرارداد ۱۹۳۳ محدودیتی برای عملیات شرکت [انگلیس- ایران] بود, در قرار داد فعلی اسقاط شده و هر جا آزادی عملی برای دولت ایران وجود داشت, در این قرار داد آن آزادی از ایران سلب شده است ..."

روزنامه فایننشیال تایمز چاپ لندن هم نوشت: "بنظر می رسد که شرکت نفت انگلیس - ایران به طور چشمگیری به خارج شدن از موقعیت نامطلوبی که سه سال پیش ناامید کننده می نمود توفیق یافته و به در آمد هنگفتی هم دست یافته است."

در زیر مواردی دیگر از جنبه های منفی قرارداد آمده است:

• محاسبه سهم ایران از فروش نفت خام, که قرار بود نیمی از سود خالص باشد, تا حدی برای نفع شرکتهای نفتی,بستگی به قوانین مالیاتی امریکا داشت.

• علی امینی در مورد سهم ایران از فروش محصولات تصفیه شده گفت: “ آنها [شرکای کنسرسیوم] حاضر نشدند سود حاصل از فراورده های تصفیه را پنجاه ــ پنجاه محاسبه کنند. به این دلیل قرار شد از این بابت مبلغ مقطوعی بگیریم که در حقیقت نتیجه اش همان اصل پنجاه ــ پنجاه است، بدون آنکه نام آن برده شود"!

• برای حفظ ارز و طلای انگلیس, نفت ایران در ازای لیرۀ استرلینگ به فروش رفته ولی ایران اجازه نداشت بیشتر از ۴۰ در صد استرلینگ خود را به دلار تبدیل کند.

• ایران موافقت کرد که میدان استخراج نفت گسترش پیدا کند و جزایر خلیج فارس, از جمله قشم, هرمز و خارک را هم در بر گیرد.

• به جز از چند مورد, شركت‌هاي عامل و وابسته به کنسرسیوم از پرداخت ماليات و عوارض گمركي به ایران معاف بودند.

سر انجام مجموع غرامتی که ایران پرداخت چقدر بود؟

بدون تردید, مجموع غرامت ایران از رقم ۲۵ میلیون پوند که در قرار داد عنوان شد به مراتب بیشتر بود. فوآد روحانی ,کارشناس برجسته نفت, که بعد ها اولین دبيرکل سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC) شد, در کتاب خود می نویسد که ایران مبلغ ۲۱ میلیون پوند برای استهلاک تأسیسات نفتی پرداخت. به علاوه, ایران از ۵۱ میلیون پوند که از زمان قرارداد الحاقی نفت (سال ۱۹۴۹) طلب داشت, گذشت کرد. همچنین از۵۰ میلیون پوندی که به عنوان خسارت به خاطر جلوگیری انگلیس از فروش نفتش طلبکاربود, صرف نظر شد . بنا بر این ,معامله کنسرسیوم حد اقل۱۴۷ میلیون پوند(۴۱۲ میلیون دلار) برای ایران هزینه برداشت.

Oil expert Fuad Rouhani روحانی حتی ادعا کرد که ۶۰۰ میلیون دلار را که کمپانیهای امریکایی و اروپایی قرار بود برای سهیم در کنسرسیوم به AIOC بپردازند, میبایست به عنوان سپرده یا سرقفلی به ایران می پرداختند. اگر این ادعا اعتبار داشته باشد, غرامت ایران به یک میلیارد دلار میرسد.

حقیقت اینکه مقدار خسارت از این هم بیشتر بود, زیرا که بزرگترین آسیب وارده به منافع ایران, مربوط به روش فریبنده پرداخت غرامت از جانب شرکتهای امریکایی و اروپایی به AIOC بود. نگارنده این سطور این خسارت فوق العاده را که تا کنون درجایی ذکر نشده است, در زیر برای اولین بار بررسی و رقم سرسام آور آنرا بر ملا میکند.

باید در نظر داشت که فریزر در طی مذاکرات همیشه اصرار داشت که ۵۱۰ میلیون دلار از۶۰۰ میلیون دلار غرامت از جانب شرکتهای امریکایی و اروپایی را به صورت نفت به قیمت بشگه ای ده سنت درطول ۲۴سال دریافت کند. تا آنجایی که ما آگاهی داریم فریزر هیچ دلیلی برای این ترجیح, یعنی ۹۵ در صد تخفیف در قیمت نفت, ارایه نکرد. همچنین مدرکی دالّ بر این که این موضوع به نحوی با حضور نمایندگان ایران یا درغیاب آنها, مورد بحث قرار گرفته باشد در دسترس نیست.

خلاصه اینکه, با این فریبکاری انگلیس بیش از ۵ میلیارد بشگه از نفت ایران برداشت که در بازار آزاد نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار ارزش داشت. بدتر اینکه, شرکتهای آمریکایی و اروپایی نیز بدهی خود را بدین نحو, بدون پرداخت سنتی, با نفت ایران به AIOC پرداختند. ما بر این باوریم که غارت این مقدار نفت توسط شرکتهای غربی در نوع خود باید بزرگترین سوء عملی باشد که کارتل های نفت تا کنون در جهان مرتکب شده اند.

جالب است که شاه, پیدایش کنسرسیوم را در سال ۱۹۵۴یک پیروزی بزرگ برای ملت ایران می دانست, ولی در سال ۱۹۷۵در مصاحبه با یک خبرنگار کانادایی از رفتارشرم آور غرب شکایت کرد و گفت که قرارداد کنسرسیوم "یک سوء استفاده وحشتناک و بسیار زننده " برای ایران بود.3


1 هر تن برابر با ۷ بشگه نفت است.
2 احتمالا مبنای منظور داشتن "۱۰ سنت به عنوان قیمت هر بشگه " این بود که هزینۀ تولید نفت ایران, که ارزان ترین در جهان بود, ده سنت برای هر بشگه بود.
3 روایت مفصل این مقاله به زبان انگلیسی و با ذکر منابع, در لینک زیر آمده است:
https://www.mohammadmossadegh.com/news/iran-oil-consortium-agreement-1954



IRAN PROTESTS 2022: Woman, Life, Freedom
IRAN PROTESTS 2022: Woman, Life, Freedom

Search MohammadMossadegh.com



Related links:

The Iran Oil Consortium | Archive of Documents (1953-1954)

Indecent Proposals — Oil, Iran, and the Anglo-American Art of Non-Negotiation (1951)

Assessment of the Iranian Situation — First Examination of Overlooked CIA Document



MOSSADEGH t-shirts — “If I sit silently, I have sinned”

Facebook  Twitter  YouTube  Tumblr   Instagram